Eén meetnet, drie pijlers

“Het begint met bewustwording”

Het Regionaal Meetnet Luchtkwaliteit is onderverdeeld in drie pijlers. Wat houden ze in en wat beogen ze tot stand te brengen? Drie kartrekkers aan het woord die – ondanks de -sombere geluiden die je nogal eens hoort – positief zijn ingesteld. “De afgelopen twintig jaar is de luchtkwaliteit in Nederland sterk verbeterd. Het is nu aan ons om de volgende stap te maken.”

Pijler 1 van het Regionaal Meetnet Luchtkwaliteit staat in het teken van de techniek. Kartrekker is Ruben Goudriaan, werkzaam bij TNO. “Mijn pijler heeft betrekking op de meetapparatuur, de gegevens die we verzamelen, de interpretatie van die gegevens en het schetsen van handelingsperspectief om de luchtkwaliteit te verbeteren. Onder deze pijler valt de verzorging van het vaste regionale meetnet. Daarnaast geven we momenteel, in overleg met enkele regiogemeentes, vorm aan lokale meetcampagnes waar we inzichten uit willen halen waar de hele regio mee aan de slag kan.” Volgens Ruben is het Regionaal Meetnet in Zuidoost-Brabant uniek voor ons land. “Dat zit hem in twee dingen. Allereerst vanwege de vele partijen die erbij betrokken zijn en samenwerken: de deelnemende gemeenten binnen de ODZOB, ODZOB zelf, RIVM, gemeente Eindhoven, Provincie Noord-Brabant, GGD, Universiteit Utrecht, Aireas en TNO. Het tweede aspect is dat we de tussenliggende schakel willen vormen tussen het referentie-meetnet van het RIVM en meet-initiatieven van burgers in de regio. ”

Zes mobiele meetkasten

“Het Regionaal Meetnet meet stikstofdioxide, fijnstof en ultrafijnstof. Het ene stofje heeft andere oorzaken en andere gevolgen dan het andere. Dat betekent dat het handelings-perspectief tussen deze stoffen verschilt en het verbeteren van de luchtkwaliteit een brongerichte aanpak vraagt. Ons doel is het meetnet zo in te richten dat gemeenten, burgers en bedrijven onze gegevens kunnen inzien en op grond daarvan een beter beeld krijgen van de regionale luchtkwaliteit en de bronnen die daar een rol in spelen. We kunnen daarbij meedenken over maatregelen vanuit alle kennis die in het consortium aanwezig is. En als ze specifieke vragen hebben over een lokale situatie kunnen we daarnaast mobiele meetkasten plaatsen. We hebben er zes; gemeenten kunnen die bijvoorbeeld aanvragen voor bewuswordingscampagnes of het evalueren van maatregelen.”

Inzicht en bewustwording

Jean-Paul Close is trekker van pijler 2 van het Regionaal Meetnet. Deze pijler staat in het teken van inzicht. “Voor je maatregelen kunt nemen moet je eerst weten hoe het staat met de luchtkwaliteit, hoe bepaalde vormen van luchtverontreiniging worden veroorzaakt, wat de gevolgen ervan zijn en wat je ertegen zou kunnen doen. Met andere woorden: we moeten eerst zorgen dat mensen begrip krijgen voor het onderwerp en de urgentie. Daarna pas kun je met elkaar bespreken welke maatregelen je zou kunnen nemen.”

Zelfbewuste keuzes maken

Volgens Jean-Paul Close, mede-initiatiefnemer van het AiREAS samenwerkingsverband voor gezondheid en gezonde lucht, is het primaire doel van het meetnet mensen te helpen om bewust om te gaan met het belang van schone lucht in het algemeen voor onze integrale gezondheid. “Een AiREAS-onderzoek naar blootstelling aan luchtvervuiling in combinatie met onze levensstijl heeft uitgewezen dat meer dan 50% van onze problemen met luchtvervuiling door onszelf worden veroorzaakt. Dat gebeurt niet alleen buiten op straat maar ook binnen, thuis, op het werk en tijdens het recreëren.” 

Pijler 2 is vooral gerelateerd aan ons gedrag buitenshuis, of dat wat we binnenshuis doen maar via de schoorsteen effect heeft op de omgeving. Jean-Paul: “Het gaat er vooral om dat we de inwoners en organisaties van Zuidoost-Brabant meenemen in de kennis die we met dit meetnet opdoen. Zo wordt iedereen uitgenodigd om bewust en actief aandacht te besteden aan de dagelijkse keuzes die we maken en die de luchtkwaliteit beïnvloeden. Dit gebeurt door bijvoorbeeld informatievoorziening, burgerdialogen, het delen van initiatieven van pionierende of ondernemende burgers die een positieve impact hebben op de volksgezondheid en de leefomgeving. Uiteindelijk is die gezonde leefomgeving voor ons allemaal belangrijk en dus ook een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid.”

Tegengestelde richting

Volgens het Longfonds sterven in ons land jaarlijks zo’n 11.000 mensen per jaar vroegtijdig als gevolg van slechte luchtkwaliteit. “Het is daarmee de eerste omgevingsfactor die zo hoog scoort.” Jean-Paul vult daarop aan dat ongeveer 1,2 miljoen Nederlanders problemen hebben met de longen. “Zij trekken vaak aan de bel als de luchtkwaliteit in het geding is. Wat me verbaast is dat je weinig hoort van die overige 16 miljoen Nederlanders. Als we in Nederland beleid maken wordt de luchtkwaliteit slechts zelden als primair aandachtspunt meegenomen. We zijn verknocht aan onze gewoontes en staan niet stil bij de impact ervan op onszelf of onze omgeving. Niet uit onwil maar uit onwetendheid. Dat proberen wij met het meetnet te veranderen. Ik hoop dat het meetnet in tegengestelde richting werkt. Dus niet dat de metingen voor gemeenten aanleiding zijn om van burgers en bedrijven te vragen om hun gedrag aan te passen, maar dat burgers en bedrijven de informatie uit het meetnet bekijken en uit zichzelf hun gedrag op onderdelen bijstellen. Dan kunnen we met het meetnet juist onze vooruitgang meten, in plaats van steeds het probleem te moeten duiden. Doel van pijler 2 is de integrale bewustwording en de participatie te vergroten.”

Het Regionaal Meetnet Zuidoost-Brabant is sinds medio 2021 operationeel. Sindsdien worden de meetgegevens ieder jaar geduid door TNO in afstemming met het RIVM en de Universiteit Utrecht. Wat zijn we sindsdien te weten gekomen? Ruben: “In de meetgegevens is goed zichtbaar dat fijnstof zich als een deken over de regio beweegt. Een belangrijk deel daarvan komt van buiten de regio en wordt afhankelijk van de windrichting aangevoerd. Daarnaast zien we ook lokaal verhogingen terug, bijvoorbeeld rond drukke wegen. Hetzelfde geldt voor sommige meetlocaties in het buitengebied. Mogelijk is agrarische activiteit daarvan de oorzaak. We zijn momenteel op zoek naar lokale informatie zodat we nog beter kunnen duiden wat er rond de meetlocaties gebeurt.”

Invloed

Rond het vliegveld is de invloed van vlieg-ver-keer en het nabije autoverkeer terug te zien in de metingen van ultrafijnstof. De concentraties stikstofdioxide kennen ook een sterke relatie met verkeer; de concentraties zijn duidelijk verhoogd tijdens de ochtend- en de avondspits. In het weekend is de ochtendpiek niet te zien. “De conclusie is daarmee dat als er tijdens de spits minder autoverkeer is de pieken zullen afvlakken. Dat veel verontreiniging komt aanwaaien en (inter-)nationale samenwerking op dit dossier noodzakelijk is, betekent niet dat we machteloos zijn. We kunnen de lokale luchtkwaliteit mede positief beïnvloeden door onze keuzes. Bijvoorbeeld door de fiets te pakken in plaats van de auto. Of door bijvoorbeeld de stookwijzer te volgen als het gaat om het wel of niet stoken van hout. Juist doordat luchtkwaliteit zich niet aan grenzen houdt zal iedereen zijn steentje moeten bijdragen.”

Henri van der Velden is trekker van pijler 3, de zogenaamde toolbox. “Hieronder verstaan we de samenwerking met andere gemeenten, belangenorganisaties en burgers en het delen en toepassen van de informatie die we uit het Regionaal Meetnet halen.” Die gegevens worden gepubliceerd op een website die volgens Henri nogal technisch ingestoken is. “Voor een leek valt het niet mee om van die gegevens chocola te maken. Daarom proberen wij het dashboard toegankelijker te maken en gegevens beter te visualiseren. Dat doen we met behulp van de ervaringen van gebruikers, zodat bezoekers van de website snappen wat er gebeurt en zich bewust worden welke zaken de luchtkwaliteit beïnvloeden. Denk aan het vuurwerk met nieuwjaar of, eerder dit voorjaar, een calamiteit nabij de Randweg Eindhoven waardoor het verkeer overal in Eindhoven vastliep. Dat zie je terug in de meetgegevens – we meten de luchtkwaliteit iedere tien minuten – met enorme pieken.”

De luchtkwaliteit in Europa is de afgelopen twintig jaar flink verbeterd, aldus Jean-Paul. “Dat is vooral te danken aan regelgeving, opgelegd door de overheid. Denk aan schonere auto’s en de uitfasering van kolencentrales. Wat me opvalt is dat wij als burgers achterblijven. We wijzen naar de overheid; die moet het maar oplossen. Dat is niet reëel. Wij hebben zelf veel invloed op de luchtkwaliteit. De helft van onze blootstelling aan verontreinigde lucht komt van onszelf. Die veroorzaken we zelf, door te roken, door te weinig ventileren, door bakken en braden, schuren en boren. Daar staan we niet zo bij stil.”

Positief formuleren

Henri is drukdoende het dashboard gebruiksvriendelijker te maken. “Denk bijvoorbeeld aan visualisering van de luchtkwaliteit met behulp van kleuren. Zo zou de informatie uit het meetnet ook gemakkelijker kunnen worden gebruikt voor beleidskeuzes. Verder zou ik het mooi vinden als we op termijn het meetnet zouden kunnen gebruiken om de luchtkwaliteit te voorspellen.” Henri bepleit een andere toon in de communicatie over luchtkwaliteit. “Als het gaat om het milieu, vallen vaak termen zoals ‘probleem’, ‘bedreiging’ en ‘veranderen’. Als mensen zulke woorden horen zetten ze de hakken in het zand. We passen ons gedrag pas aan als we inzien wat we ermee winnen en als we dat nieuwe gedrag leuk vinden. Kortom: formuleer het positief, laat zien dat we er met zijn allen invloed op hebben en dat nieuw gedrag een positief effect heeft op onze gezondheid.”

Speelt in jouw gemeente een vraag over de luchtkwaliteit? Via het meetnet kun je de beschikking krijgen over een mobiele meetbox. Meer weten? Neem dan contact op met het Regionaal Meetnet via meetnet@odzob.nl.